Pomnik Ofiar Terroru znajduje się w wydzielonej kwaterze, w południowo – wschodniej części cmentarza leżącego przy ul. Witkowskiej.
Monument stanowi płytę nagrobną zbiorowej mogiły, w której złożono w latach 1945 – 1946 ciała mieszkańców Gniezna i Ziemi Gnieźnieńskiej straconych w latach II wojny światowej. W grobie pochowano zwłoki ekshumowane z miejsc pierwotnego pochówku w Dalkach, Gnieźnie (m.in. w Parku Kościuszki, naprzeciwko budynku dworca kolejowego), Komorowie, Łopiennie, Niechanowie, Pruchnowie oraz w Inowrocławiu, Poznaniu, Rawiczu i we Wronkach. Łącznie przeniesiono ciała 105 osób.
Pochówek na cmentarzu miał uroczystą oprawę. 25 listopada 1946 roku trumny ze zwłokami wystawiono na gnieźnieńskim Rynku. Następnego dnia, po mszy św. odprawionej na Rynku przez Prymasa Polski Augusta Hlonda, trumny przewieziono w uroczystym kondukcie ulicami miasta i złożono w zbiorowym grobie. W 1947 roku za mogiłą ustawiono pionową płytę w kształcie fragmentu ściany z grafitu. Po środku płyty znajduje się postać żołnierza przyklękającego na prawym kolanie. Lewą ręką wspiera się on na mieczu, a prawą uwolnioną z kajdan wznosi ku górze trzymając w niej wieniec laurowy. W tle widać orła z rozpostartymi skrzydłami. Po bokach umieszczono tablice z nazwiskami 86 zidentyfikowanych osób. Poniżej znajduje się tablica z napisem następującej treści:
„Na tym miejscu spoczywa
105 ofiar hitlerowskiego terroru
zamordowanych na Dalkach
zamęczonych we Wronkach
ściętych i powieszonych w Rawiczu
w latach 1939 – 1945
Cześć i trwała pamięć
za ich patriotyzm i godność Polaka”.
Autorem pomnika był gnieźnianin p. Rachelski. Monument kilkakrotnie odnawiano, dodając m.in. w 1967 r. dwa znicze po bokach pionowej płyty. Przed zbiorową mogiłą znajduje się 40 pojedynczych grobów. Nieopodal, po prawej stronie złożono wydobyte podczas robót ziemnych, prowadzonych w 1993 r. na terenie Osiedla Grunwaldzkiego, szczątki angielskiego jeńca wojennego.
W 1973 roku, z inicjatywy szefa lokalnych struktur ZBoWiD Józefa Stręka, przeprowadzono gruntowną rekonstrukcję monumentu. Ponowne uroczyste odsłonięcie nastąpiło 9 maja 1973 r. Oddano go wówczas pod opiekę młodzieży I Liceum Ogólnokształcącego im. Bolesława Chrobrego. W uroczystości uczestniczyli m.in. Zastępca Przewodniczącego Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Gnieźnie Joanna Krumrey oraz Przewodniczący Miejskiego Komitetu Frontu Jedności Narodu dr Marian Jaska.
Opracował Grzegorz Konieczka
Archiwum Państwowe w Poznaniu Oddział w Gnieźnie
Opracowano na podstawie:
Archiwum Państwowe w Poznaniu Oddział w Gnieźnie, Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Gnieźnie, sygn. 954, 956
Archiwum Państwowe w Poznaniu Oddział w Gnieźnie, Urząd Miejski w Gnieźnie 1975 – 1990, sygn. 391
Archiwum Państwowe w Poznaniu Oddział w Gnieźnie, Publiczna Szkoła Powszechna w Piekarach, sygn. 2
Archiwum Państwowe w Poznaniu Oddział w Gnieźnie, Związek Bojowników o Wolność i Demokrację, Zarząd Powiatowy w Gnieźnie, sygn. 5, 9
Archiwum Państwowe w Poznaniu, Zarząd Okręgowy Związku Bojowników o Wolność i Demokrację w Poznaniu, sygn. 337, 681
Walerian Występski, Przewodnik po cmentarzach gnieźnieńskich, Gniezno 2007
Foto:
1. Pomnik dziś: Grzegorz Konieczka
2. Pomnik dziś: Grzegorz Konieczka
