Pomnik Bolesława Chrobrego znajduje się na Wzgórzu Lecha, na placu przed Katedrą, naprzeciwko Pałacu Prymasowskiego.
Uroczystego odsłonięcia gipsowego odlewu dokonał 12 września 1925 roku prezydent Rzeczypospolitej Stanisław Wojciechowski. Na przełomie 1928 i 1929 roku postać Bolesława Chrobrego odlano w 12 częściach z brązu. Po montażu i wykonaniu złoceń kilku elementów odlewu, dokonano ponownego odsłonięcia. Uroczystości odbyły się 30 maja 1929 roku, a aktu odsłonięcia dokonał prezydent Rzeczypospolitej Ignacy Mościcki. Wiosną 1940 roku okupacyjne niemieckie władze Gniezna zniszczyły pomnik Bolesława Chrobrego, a w jego miejscu wybudowano fontannę. Po zakończeniu II wojny światowej podjęto starania o jego odbudowę. Udało się to na początku lat 80-tych. Uroczystego odsłonięcia zrekonstruowanego monumentu dokonali 9 maja 1985 roku wicepremier Mieczysław F. Rakowski oraz przewodniczący społecznego Komitetu Odbudowy Pomnika Jan Maćkowiak.
Pomnik przedstawia stojącą postać Bolesława Chrobrego w koronie na głowie, wspartego na mieczu. Bolesław Chrobry zwrócony jest twarzą w kierunku Pałacu Prymasowskiego na południe, choć jak pisał przedwojenny sprawozdawca, władca miał spoglądać w stronę Niemiec, strzegąc zachodnich granic kraju. Na cokole znajdują się 4 płaskorzeźby. Na frontalnej płycie znajduje się obecnie następujący napis:
„Bolesław Chrobry 1025 – 1925”.
Pierwotnie, w 1925 roku napis brzmiał: „Bolesławowi Chrobremu wyswobodzony naród 1925”, a po postawieniu pomnika z brązu w 1929 roku uległ zmianie i brzmiał: „Bolesław Chrobry 1025 – 1929”. Pozostałe płyty przedstawiają kolejno: od strony zachodniej – misję św. Wojciecha, od strony wschodniej – sąd Chrobrego pod Dębem i od strony północnej – koronację Bolesława Chrobrego. Poniżej tej płaskorzeźby wykuto napis:
„1929 r. wzniesiony wolą Narodu Polskiego przez Marcina Rożka, 1940 r. zburzony przez najeźdźców w czasie II wojny światowej, 1985 r. przywrócony ofiarnością społeczeństwa ku chwale Ojczyzny. Odtworzony dłutem Jerzego Sobocińskiego”.
Pomysł uczczenia pierwszego koronowanego władcy Polski pojawił się w trakcie przygotowań do obchodów 900 rocznicy koronacji Bolesława Chrobrego. Pierwsze rysunki pomnika wykonał w 1922 roku poznański architekt Roger Sławski. W utworzonym w 1924 roku Komitecie Organizacyjnym obchodów znaleźli się biskup Antoni Laubitz, generał Stanisław Taczak oraz burmistrz Maksymilian Hensel. Protektorat nad uroczystościami i budową objęli Prezydent S. Wojciechowski i kardynał prymas Edmund Dalbor. Zaprojektowanie monumentu zlecono poznańskiemu rzeźbiarzowi Marcinowi Rożkowi. Według zatwierdzonego przez wojewodę poznańskiego projektu, miał on mieć wysokość 6,2 m, w tym postać Chrobrego miała mieć 4 m, postument 2 m i schody 0,2 m. W trakcie prac pojawił się pomysł, by do wykonania postaci władcy wykorzystać spiż pochodzący z przetopionych pruskich armat. Ostatecznie wykorzystano brąz pochodzący z trzech niemieckich pomników i jednego działa. Na potrzeby budowy prowadzano szeroko zakrojoną akcję zbiórki pieniężnej. Z uwagi na zbliżające się obchody rocznicy koronacji, Marcin Rożek wykonał gipsowy odlew postaci Bolesława Chrobrego, który został wykorzystany w trakcie uroczystości i którego odsłonięcia dokonał Prezydent Wojciechowski. W grudniu 1927 roku gipsowy odlew przetransportowano do Warszawy, gdzie w pracowni przy ul. Hożej, 4,5 m wysokości postać Bolesława Chrobrego odlano z brązu w 12 częściach. Prace zakończono 24 grudnia 1928 roku. Między 14 a 16 kwietnia 1929 roku przewieziono częściowo zmontowany odlew do Gniezna. Prace nad końcowym montażem trwały trzy tygodnie. Postać władcy posadowiono na 4 m cokole. Równocześnie, pod nadzorem Stefana Cybichowskiego z Poznania, nadano nowy kształt otoczeniu monumentu. Uregulowano plac przykatedralny, wzmocniono skarpę i zbudowano schody.
Pomnik przetrwał do wiosny 1940 roku. Niemieckie władze okupacyjne niszcząc ślady polskości w Gnieźnie rozpoczęły, jeszcze jesienią 1939 roku, akcję usunięcia rzeźby polskiego króla sprzed katedry. Pomimo wykorzystania ciężkiego sprzętu jedynym efektem było oderwanie głowy postaci Bolesława Chrobrego. Dopiero wiosną 1940 roku rozbito cokół, a pozostałą część rzeźby rozebrano na składowe elementy odlewu. Natomiast na placu przykatedralnym wybudowano fontannę.
Zamysł odbudowy pomnika pojawił się zaraz po zakończeniu działań wojennych w Gnieźnie. Jednak liczne apele, postulaty i żądania odbudowy pojawiające się nie tylko wśród gnieźnian, długo nie odnosiły skutku. Przedstawiciele władz państwowych i wojewódzkich uważali bowiem, że kwestię upamiętnienia Bolesława Chrobrego rozwiąże wznoszony wówczas w Gnieźnie Pomnik Mieszka I i Bolesława Chrobrego. Ostatecznie w 1981 roku, dzięki staraniom Prezydenta Gniezna Henryka Jasińskiego, wspartego przez Towarzystwo Miłośników Gniezna, wojewoda poznański wyraził zgodę na odbudowę monumentu Bolesława Chrobrego. Na czele Komitetu Odbudowy Pomnika Bolesława Chrobrego stanął wiceprezes Towarzystwa Miłośników Gniezna Jan Maćkowiak, a o przewodniczenie Komitetowi Honorowemu Odbudowy Pomnika Bolesława Chrobrego zwrócono się do prymasa Polski arcybiskupa Józefa Glempa. Fundusze na odbudowę zebrano w przeprowadzonej publicznej zbiórce pieniędzy. Równolegle prowadzono zbiórkę złomu. Rekonstrukcji rzeźby Bolesława Chrobrego podjął się poznański artysta rzeźbiarz Jerzy Sobociński, który wykonał również płaskorzeźby znajdujące się na cokole pomnika oraz pamiątkowy medal wybity z okazji jego odsłonięcia. W pracach uczestniczył także sztukator Stefan Maćkowiak, który pomagał autorowi pierwowzoru pomnika Marcinowi Rożkowi. Postać władcy odlano z brązu w 30 częściach w Gliwickich Zakładach Urządzeń Technicznych. Autorem koncepcji zabudowy placu przykatedralnego był Kazimierz Soja. Całością prac związanych z koordynacją robót i nadzorem z ramienia Komitetu zajmował się gnieźnieński architekt Mieczysław Skupin. Przebudowę posadowienia i otoczenia pomnika wykonali pracownicy Przedsiębiorstwa Budownictwa Rolniczego w Gnieźnie, Przedsiębiorstwa Robót Inżynieryjnych w Gnieźnie, Zakładu Budowlanego Leszka Gawlaka oraz poznańskiego Oddziału Montażowego Bolesławickich Zakładów Kamienia Budowlanego „Kambud”. Montażu cokołu dokonał zakład kamieniarski Henryka i Mirosława Grysiów z Kościana.
Uroczystego wmurowania aktu reerekcyjnego dokonano 21 stycznia 1985 roku. Odlew postaci Bolesława Chrobrego dotarł do Gniezna 3 maja 1985 roku. Przejazdowi samochodu transportującego odlew, a następnie montażowi pomnika towarzyszyły licznie zgromadzone tłumy. Postać Bolesława Chrobrego, wysokości 4,75 m, stanęła na prawie 4 m cokole z piaskowca.
Opracował Grzegorz Konieczka
Archiwum Państwowe w Poznaniu Oddział w Gnieźnie
Opracowano na podstawie:
Archiwum Państwowe w Poznaniu Oddział w Gnieźnie, Akta miasta Gniezna, sygn. 128
Archiwum Państwowe w Poznaniu, Komitet Wojewódzki Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Poznaniu, sygn. 1230
Pomnik Bolesława Chrobrego w Gnieźnie, Warszawa-Poznań 1989
Foto:
1. APPOG, Akta miasta Gniezna, sygn. 962, s. 17
2. APPOG, Akta miasta Gniezna, sygn. 962, s. 18-19
3. Gniezno i Ziemia Gnieźnieńska, Walka o wolność narodową i społeczną 1918 – 1945, pod red. Jerzego Topolskiego i Bogdana Polaka, Gniezno 1978, s. 388
4. Lech, Gazeta Gnieźnieńska, nr 212, 13 września 1925
5. Pomnik dziś. Foto: Jerzy Andrzejewski
